LEVEN IN ERFGOED. Batterij 3

Fort Rozenbroek - Knusse thuis met schietgaten

Een knusse thuis met schietgaten

We kennen allemaal het gevoel. Je loopt tijdens een bezoek aan een historische woning door de verschillende vertrekken. Je gedachten dwalen af en je begint wat te dromen van het leven hier. In zo’n prachtig pand wil ik ook wel wonen, weerklinkt het door je hoofd. Dit was ook het geval bij Véronique en Dries toen ze in 2008 een historische site bezochten die te koop stond… Maar wat zo straf is aan hun verhaal: het ging niet om een eeuwenoude hoeve of een statige herenwoning. Zij lieten hun oog vallen op een versterkt fort. Al twaalf jaar herstellen ze dit architecturaal en landschappelijk monument in ere. Ze maakten er een knusse thuis van en geven tegelijk een stukje erfgoed terug aan Dendermondenaars. Welkom in Fort Rozenbroek.

Toen ze uitkeken naar een project voor een ‘speciale woning’, stootten Véronique De Moor en Dries Romanus op Batterij 3 in Dendermonde. Aan de overkant van de brug, met zicht op het fort, staat een sergeantenwoning die zich aanbood als unieke locatie om in te trekken met het gezin. De familie Romanus nam contact op met een erfgoedconsulent en stoomde zich klaar om in actie te schieten. Tijdens het bedenken van de eerste, summiere plannen rees snel de vraag: welke invulling zullen we geven aan het fort zelf? En plots stond hun besluit vast: niet de sergeantenwoning maar Fort Rozenbroek zou hun nieuwe thuis worden.

Tijdens de eerste werken namen ze hun intrek in een bungalow die bovenop de kazemat was gebouwd, in Dendermonde beter gekend als de Rozenbroekchalet. Pas na vijf jaar zouden ze verhuizen naar hun uiteindelijke thuis. Stap voor stap namen Véronique en Dries alle niet-originele elementen weg opdat de site volledig in zijn oorspronkelijke glorie zou worden hersteld. Ze hielden de ingrijpende verbouwingen volledig in eigen handen en planden meestal slechts één stap vooruit.

“De keuze om geen architect onder de arm te nemen was heel bewust. Aannemers en architecten willen namelijk steeds zelf hun handtekening zetten op een project. Bij zo’n gebouw zou dat echter zonde zijn. Hier moet het eigen karakter volledig primeren. Natuurlijk heb je wel vakmensen nodig voor zaken zoals schrijnwerk en sanitair. Maar tijdens het hele proces hielden we het liefst zoveel mogelijk zelf de touwtjes in handen. Zo hielden we ook het financiële plaatje onder controle, want alles uitbesteden zou betekenen dat het project onbetaalbaar werd. Dat zou zeker ook onze raad zijn mocht iemand die ooit vragen: doe zoveel mogelijk zelf. Houd er dus ook rekening mee dat je best zelf over de nodige kennis van bouwtechnieken beschikt.”

Sergeantenwoning Fort Rozenbroek (c) Beeldbank Onroerend erfgoed - Vandevorst Kris
Sergeantenwoning. Foto: Onroerend erfgoed - Vandevorst, Kris
Fort Rozenbroek met chalet dancing - Onroerend Erfgoed Duchêne Helena
Vroegere chalet bovenop het fort. Foto: Beeldbank Onroerend Erfgoed - Duchêne, Helena.
Situering van Fort Rozenbroek.
Situering en indeling van Fort Rozenbroek (klik voor groter formaat).

Militair erfgoed

In de 19de eeuw bouwde Dendermonde drie batterijen op ongeveer twee kilometer rond de stadsomwalling om zich te beschermen tegen aanvallen van buitenaf.

Een batterij is een versterkte schans van waarop meerdere vuurmonden naar eenzelfde doel konden vuren. Fort Rozenbroek of Batterij 3 bleef goed bewaard, net als Batterij 2 in de Winningstraat. Batterij 1 ging verloren door de aanleg van een industrieterrein.

Het fort is omgeven door een halvemaanvormige gracht met centrale brug naar het hoofdgebouw. De bakstenen kazemat is bedekt door een dikke laag aarde en wordt zo aan het zicht onttrokken. Hierdoor gaat het fort volledig op in het omliggende landschap.

Herinneringen en anekdotes

Velen kennen misschien het best het beeld van het fort met de Rozenbroekchalet erbovenop. Batterij 3 heeft namelijk niet alleen een verleden als militair gebouw, bij velen roept het ook herinneringen op aan zomerse dagen waarop buurtbewoners verfrissing zochten in het water van de slotgracht. Bovendien heeft de ‘chalet’ een tijd dienst gedaan als dancing. In die periode zullen hier ongetwijfeld heel wat biertjes soldaat zijn gemaakt. 

“In de toegangspoort zit een deurtje langs waar mensen toegang hebben tot een deeltje van het domein met zicht op het fort en het water. Af en toe vertellen bezoekers een anekdote en heel wat Dendermondenaars hebben goede herinneringen aan het fort. Dat is altijd fijn om horen. Je merkt dat onze thuis een rol heeft gespeeld in de levens van vele anderen en we willen het fort dan ook blijven delen.”

Van fort naar woning

Ook binnen valt in geen geval te ontkennen dat we ons wel degelijk in een historisch fort bevinden. De gewelfde kamers en lange gangen scheppen een bijzondere sfeer. Er heerst een zekere eenheid en rust vanwege de doorlopende band in zwart vernis en de witte gebogen plafonds in alle leefruimtes.

Ondanks de massieve muren en het dikke pak aarde boven onze hoofden voelt de woning helemaal niet besloten aan. Het is er best knus en de grote ramen trekken voldoende licht binnen. Ook de langwerpige schietgaten komen erg goed tot hun recht in het interieur en dienen als kleine, extra ruitjes waar plantjes en decoratie een plaats krijgen op de vensterbank. Zo’n extreem geïsoleerde ruimte heeft trouwens als voordeel dat je erg efficiënt kan verwarmen. Een enkele kachel is voldoende voor de grote keuken en leefruimte samen. 

“Waar mogelijk wilden we zoveel mogelijk originele elementen behouden of terug herstellen. Dat wordt ons natuurlijk ook opgelegd omdat dit een beschermd gebouw is sinds 2003. Die bescherming brengt een onderhouds- en instandhoudingsplicht met zich mee, wat wil zeggen dat we zorg moeten dragen voor het erfgoed als een goede huisvader. Toch kon helaas niet alles behouden blijven. Zo waren enkel de vloeren in de slaapkamers nog in voldoende goede staat. Ook het schrijnwerk van de ramen was volledig vergaan. Alle ramen werden vervangen, volledig naar het model van het originele schrijnwerk.”

“Doorheen de tijd was het fort vrij sterk van uitzicht veranderd. Voor ons was het heel snel duidelijk dat de houten woning bovenop het fort weg moest aangezien die hier eigenlijk niet thuis hoorde. In de gangen waren extra muren gemetst en het voorste en achterste deel van het fort waren met elkaar verbonden door een betonnen gang. Al deze elementen haalden we stap voor stap weg om de oorspronkelijke indeling terug in ere te herstellen.”

Stap voor stap

“Je zou denken dat we zo’n groot project tot in de puntjes moesten voorbereiden, maar niets is minder waar. Dikwijls werd pas tijdens de werken duidelijk hoe we verder moesten gaan. Bij het uitbreken van die betonnen gang wisten we bijvoorbeeld niet precies wat tevoorschijn zou komen. Daarom heeft het weinig zin om vooraf alles vast te leggen in een totaalplan. Want dat verandert vrijwel zeker nog ettelijke keren tijdens de voortgang van de werken. Zolang je op voorhand bepaalt welke functie elk lokaal zal krijgen en de leidingen klaarlegt, is dat voldoende. Zo geef je jezelf meer tijd om gaandeweg uit te dokteren hoe je verder tewerk zal gaan. Uiteindelijk wijst het een het andere wel uit.”

Ondersteuning en inspiratie

“Terwijl we alles in eigen beheer hebben uitgevoerd, konden we gelukkig ook rekenen op het advies van onze erfgoedconsulent van agentschap Onroerend Erfgoed. We namen contact op wanneer we vragen hadden over wat mocht en wat niet. Dat contact is goed verlopen.”

“We hebben ook ontzettend veel bijgeleerd bij bezoeken aan andere forten. Voornamelijk in Nederland konden we heel wat inspiratie opdoen bij sites die met veel respect waren gerestaureerd. Vergelijkbare projecten met eigen ogen zien bleek een grotere hulp dan opzoekingen doen, aangezien dat laatste vaak niet zoveel resultaat opleverde. Door te gluren bij de buren, konden we onszelf beredderen.”

Onderstaand filmpje dateert van het begin van de werken en toont hoe een bijgebouwde betonnen gang tussen de twee delen van het fort terug verwijderd wordt en een oude poort tevoorschijn komt:

Fort Rozenbroek rustpunt in de natuur
Foto: Facebookpagina Fort Rozenbroek

Rustpunt in de natuur

Ook de natuur rond het fort keert in alle glorie terug dankzij het duwtje in de rug dat Dries en Véronique bieden. De toegeslibde gracht werd terug open gelegd en ontelbaar veel vrachtwagens met aarde reden aan om het reliëf in het terrein terug op te roepen zoals weleer.

“Het domein was volledig omheind met een betonnen afsluiting. Die hebben we vervangen door een meidoornhaag via Regionaal Landschap Schelde-Durme. Zo’n groene afsluiting past veel beter binnen de sfeer van het fort dat opgaat in het landschap en is ook erg populair bij de vogeltjes die er beschutting vinden. Het onderhoud van het terrein gebeurt op een ecologische manier. Schapen begrazen de steile stukken bovenop het fort onze ezel en pony, twee onafscheidelijke vrienden, onderhouden de buitenste delen van het domein.”

“Toen we het fort in handen kregen, was hier veel opgeschoten en verwilderd groen. Bij de heraanleg vreesden we eerst dat we dat leven zouden verstoren, maar de natuur bleek zich bijzonder snel te herstellen. Sterker nog, het resultaat was veel beter dan ervoor. De haag in plaats van een betonnen muur en de herstelde gracht zorgden voor een grotere verscheidenheid aan vogelsoorten.” 

En er is ook goed nieuws voor fans van natuur en erfgoed. Dries en Véronique willen al dit moois niet voor zichzelf houden. Ze stellen een deel van het domein open voor publiek zodat wandelaars en fietsers mee kunnen genieten van het groen en het water. Via een deurtje in de prachtige ingangspoort kan je binnenpiepen. Er staat een picknickbankje aan het water en er ligt zelfs een geocache verborgen.

Herstel terrein
Herstel van het terrein en het reliëf.
Behandeling en restautatie van de originele vensterluiken
Behandeling en restauratie van de originele vensterluiken.
Nutsleidingen Fort Rozenbroek
Oude geul voor nutsleidingen werd opengelegd en gebruikt.
Uitsluitend staande lampen en opgebouwde elektriciteit.

Geslaagde herbestemming

Het project van Véronique en Dries is een mooi voorbeeld van een geslaagde herbestemming. Daarbij was de toelating om de functie van het gebouw te veranderen tot woonfunctie cruciaal. “We stellen vast dat de visie op de herbestemming van erfgoed in Vlaanderen sinds de start van ons project positief is geëvolueerd. We merken dat de erg strikte kijk op het behouden van de functie ten goede aan het veranderen is en dat men stilaan inziet dat die herbestemming het gebouw soms ten goede kan komen, mits alles met respect wordt aangepakt natuurlijk. Wij geloven echt dat zo’n herbestemming soms de beste oplossing is om een historisch gebouw te beschermen van verkommering en verval. Het kan een reddingsdeken zijn voor gebouwen waarvan het behouden van de originele functie nu eenmaal niet meer haalbaar is.”

“We hebben grote inspanningen gedaan om het fort in alle glorie te herstellen en hielden bij vernieuwingen steeds rekening met het oorspronkelijke uitzicht. Bovendien zijn de ingrepen die we deden om het fort bewoonbaar te maken, bewust zo gedaan dat ze omkeerbaar zijn. We verlichten bijvoorbeeld uitsluitend met staande lampen en alle elektriciteitsleidingen zijn opgebouwd tegen de muur zodat ze ook weer verwijderd kunnen worden.”

“Elk jaar dienen we een aanvraag in voor ondersteuning in het onderhoud. De premie voor restauratiewerken hebben we nooit aangevraagd. Met een forfaitaire vergoeding die afhangt van de grootte van de oppervlakte, kunnen we een aantal schapen houden die bovenop het fort grazen. Daarnaast kunnen we voor bepaalde werken ook een percentage van de investering terugkrijgen bij het voorleggen van verschillende offertes. Het is een hele opgave om alle regelingen bij te houden want die veranderen regelmatig, maar het is wel een grote hulp om telkens een duwtje in de rug te krijgen voor de volgende stap in het herstellen van het fort.”

Het fantastische resultaat is alvast geslaagd. Dries en Véronique toverden hun fort om tot een unieke thuis voor zichzelf en de natuur om hen heen.

Wie het fort graag eens met eigen ogen ziet…

Bij gelegenheid zwaaien de deuren van Fort Rozenbroek wel eens open. Dries en Véronique bekijken bovendien ook de mogelijkheid om vergaderingen te ontvangen of kleine evenementen die aansluiten bij het thema.

Tijdens Open Monumentendag dit jaar promootte onze IOED samen met Stad Dendermonde enkele activiteiten onder de noemer ‘De vestigingen herontdekt’. De stad Dendermonde stapt namelijk in een Europees project “Recapture the Fortress Cities” dat wordt getrokken door vier regionale landschappen. Dit project wil de (soms vergeten) vestingen rond steden inschakelen om toekomstige uitdagingen op het vlak van groen, klimaat en ruimte het hoofd te bieden.

Naar aanleiding van dit project zette Dendermonde tijdens Open Monumentendag op 13 september het militaire erfgoed in de kijker. Er waren gegidste rondleidingen en je kon ook zelf op stap met wandel- en fietskaarten. Wie de fietstocht graag nog eens overdoet, kan op weg met de folder. Op locatie nummer 9 tref je Fort Rozenbroek aan, neem zeker even de tijd om een blik te werpen voorbij de hoofdpoort!

Open Monumentendag Dendermonde - Fietsen langs vestingen
‘De vestingen en batterijen van Dendermonde' met fietskaart
Tags: No tags

Comments are closed.