Wist je dat het Land van Waas en het Land van Dendermonde tot ongeveer het midden van de 20e eeuw bezaaid was met vlasrootputten? In deze waterpartijen weekte men vlasvezels los van hun houtige kern om ze vervolgens te verwerken tot linnen. De vlasteelt en de vlasverwerking bood aan vele gezinnen op het platteland een extra inkomen tot ver in de 20e eeuw. Met dit project willen we het leven rond de vlasrootputten weer onder de aandacht brengen.
Het Land van Waas en het Land van Dendermonde zijn bijzonder waterrijke regio’s met de stromen Schelde, Durme en Dender in de hoofdrol. Hun invloed op het landschap en op de historische ontwikkeling van de regio staan als een paal boven water.
Naast deze rivieren wordt het landschap gekenmerkt door tal van andere, kleinere waterelementen: beken, grachten, gekanaliseerde waterlopen en stilstaande waterpartijen. Veel van deze waterelementen vervulden voor onze voorouders diverse functies. Eén van deze functies bestond uit het roten van vlas.
Vlasrootputten zijn kleine, gegraven of deels natuurlijke waterpartijen waarin men de vlasvezels losweekte van de houtige kern om ze vervolgens te verwerken tot linnen. In het Land van Waas en het Land van Dendermonde was het landschap van minstens de late middeleeuwen tot ongeveer het midden van de 20e eeuw bezaaid met deze vlasrootputten. Deze regio’s vormden immers één van de belangrijkste vlasgewesten: minstens 10% van het landbouwareaal was bestemd voor de vlasteelt in de 19e eeuw.
Minstens de helft van de rurale huishoudens hield zich bezig met de vlasteelt en de vlasvezelvoorbereiding in de 18e en 19e eeuw: vlas zaaien, wieden, oogsten of “slijten”, ontzaden of “repelen”, roten, breken, zwingelen en tenslotte hekelen, zodat fijn vlasgaren ontstond, klaar om te weven.
Niet alleen de vezel werd gebruikt. Uit het vlaszaad perste men lijnolie, gebruikt voor het vervaardigen van zeep en verf. Het uitgeperste zaad diende dan weer als veevoeder, de zogenaamde lijnkoeken. De houtige deeltjes, de zogenaamde lemen, fungeerden als brandstof of als basismateriaal voor spaanderplaten. Maar de vezel was het meest gegeerd.
Dendermonde, Sint-Niklaas en Lokeren waren belangrijke vlascentra, met Lokeren befaamd om zijn zogenaamd “blauwe vlas”. De uitstekende reputatie van dit vlas, dat steevast een hoge marktprijs kreeg, zou te danken zijn aan het typische vlasroten in putten.
Waar het roten van vlas in de Leie bij Kortrijk – het epicentrum van de vlasteelt en de vlasverwerking – goed gedocumenteerd is, is dit voor onze Oost-Vlaamse regio een stuk minder het geval. Door onze voorouders beschouwd als banale elementen in het landschap zijn de rootputten en de karweien in en rond het water amper gedocumenteerd.
De laatste getuigen van het gebruik van de poelen of grachten zijn vandaag hoogbejaard, waardoor de herinnering aan deze typische landschapselementen en de praktijken volledig dreigen verloren te gaan. Vlasrootputten vormen nochtans een belangrijke vorm van landschappelijk erfgoed.
Het zijn de landschappelijke relicten van een nijverheid die eeuwenlang cruciaal was voor het inkomen van een groot deel van de rurale bevolking. Ze brachten de Vlaamse keuterboer in verbinding met de wereldeconomie, want het afgewerkte linnen vond een afzetmarkt tot in de Spaanse en Franse kolonies. Ondanks dit economische belang kregen ze in de historiografie of bij het brede publiek amper aandacht. Met dit project willen we hier graag verandering in brengen.
Oproep naar getuigen
Tijdens een eerste fase in het project (februari – maart 2024) doen we een oproep naar getuigen die meer kunnen vertellen over het gebruik en de ligging van vlasrootputten. Wie herinnert zich nog de scherpe geur van een rootput? Wie kent nog de manieren en instrumenten om een gracht klaar te maken om te roten? Specifiek zijn we zoek naar personen die het vlasroten nog met eigen ogen zagen toepassen door hun ouders, familieleden of buren. Misschien vinden we zelfs iemand die net oud genoeg was om zelf mee te helpen.
Ken je iemand die ons meer kan vertellen over het werk in en rond de vlasrootputten? Wij horen het heel graag. Je kan ons bereiken via lies@rlsd.be.
Realisatie van een reizende tentoonstelling, podcast en boek
Om zoveel mogelijk getuigen te bereiken maken we een reizende expo voor enkele woonzorgcentra in de regio in het voorjaar van 2024. De getuigenissen verwerken we in een podcast voor een breed publiek, beschikbaar vanaf eind 2024.
Alle verzamelde informatie gedurende het project – gaande van getuigenissen tot historische kaarten – bundelen we in een boek over vlasrootputten. Hierin hebben we niet enkel aandacht voor het ruime historische verhaal van vlasrootputten maar slaan we ook een brug naar de toekomst. Relicten van vlasrootputten of kleine waterelementen vandaag zijn immers te beschouwen als schatkamers vol biodiversiteit met specifieke en unieke planten, insecten, amfibieën en vogels. Daarnaast vormen kleine waterelementen anno 2024 nuttige waterreservoirs tijdens de steeds vaker voorkomende extreme weersomstandigheden. We verbinden het verleden met het heden én de toekomst van deze kleine, ontzettend boeiende waterelementen uit onze leefomgeving.
Dit is een initiatief van IOED Schele-Durme in samenwerking met Regionaal Landschap Schelde-Durme, Erfgoedcel Dijk92, Erfgoedcel Waasland, Erfpunt, Texture Museum van Vlas en Textiel Kortrijk en de Universiteit Gent en wordt mede mogelijk gemaakt met de steun van Provincie Oost-Vlaanderen.
