Stille Waters. Vlasrootputten in het Land van Dendermonde en het Land van Waas

Voormalige vlasrootput in Vrasene © Rebecca Tanghe

Wist je dat het Land van Waas en het Land van Dendermonde tot ongeveer het midden van de 20e eeuw bezaaid was met vlasrootputten? In deze waterpartijen weekte men vlasvezels los van hun houtige kern om ze vervolgens te verwerken tot linnen. De vlasteelt en de vlasverwerking bood aan vele gezinnen op het platteland een extra inkomen tot ver in de 20e eeuw. Met dit project brengen we het leven rond vlasrootputten opnieuw onder de aandacht.

Vlasrootputten als landschappelijk erfgoed

Het Land van Waas en het Land van Dendermonde zijn bijzonder waterrijke regio’s met de stromen Schelde, Durme en Dender in de hoofdrol. Hun invloed op het landschap en op de historische ontwikkeling van de regio staan als een paal boven water. Naast deze rivieren wordt het landschap gekenmerkt door tal van andere, kleinere waterelementen: beken, grachten, gekanaliseerde waterlopen en stilstaande waterpartijen. Veel van deze waterelementen vervulden voor onze voorouders diverse functies. Eén van deze functies bestond uit het roten van vlas.

© RLSD, bloeiend vlas
Vlasgaard bij Nieuwpoort © Lies Vervaet

Vlasrootputten zijn kleine, gegraven of deels natuurlijke waterpartijen waarin men de vlasvezels losweekte van de houtige kern om ze vervolgens te verwerken tot linnen. In het Land van Waas en het Land van Dendermonde was het landschap van minstens de late middeleeuwen tot ongeveer het midden van de 20e eeuw bezaaid met deze vlasrootputten. Deze regio’s vormden immers één van de belangrijkste vlasgewesten: minstens 10% van het landbouwareaal was bestemd voor de vlasteelt in de 19e eeuw.

Minstens de helft van de rurale huishoudens hield zich bezig met de vlasteelt en de vlasvezelvoorbereiding in de 18e en 19e eeuw: vlas zaaien, wieden, oogsten of ‘slijten’, ontzaden of ‘repelen’, roten, breken, zwingelen en tenslotte hekelen, zodat fijn vlasgaren ontstond, klaar om te weven. Niet alleen de vezel werd gebruikt. Uit het vlaszaad perste men lijnolie, gebruikt voor het vervaardigen van zeep en verf. Het uitgeperste zaad diende dan weer als veevoeder, de zogenaamde lijnkoeken. De houtige deeltjes, de zogenaamde lemen, fungeerden als brandstof of als basismateriaal voor spaanderplaten. Maar de vezel was het meest gegeerd.

slijten in Eksaarde ca. 1950 © Privécollectie

Dendermonde, Sint-Niklaas en Lokeren waren belangrijke vlascentra befaamd om hun zogenaamd ‘blauwe vlas’. De uitstekende reputatie van dit vlas, dat steevast een hoge marktprijs kreeg, zou te danken zijn aan het typische vlasroten in putten.

© Privécollectie, slijten in Eksaarde ca. 1950

Waar het roten van vlas in de Leie bij Kortrijk – het epicentrum van de vlasteelt en de vlasverwerking vanaf ca. 1850 – goed gedocumenteerd is, is dit voor onze Oost-Vlaamse regio een stuk minder het geval. Door onze voorouders beschouwd als banale elementen in het landschap zijn de rootputten en de karweien in en rond het water amper gedocumenteerd.

Vlasrootputten vormen nochtans een belangrijke vorm van landschappelijk erfgoed. Het zijn de landschappelijke relicten van een nijverheid die eeuwenlang cruciaal was voor het inkomen van een groot deel van de rurale bevolking. Ze brachten de Vlaamse keuterboer in verbinding met de wereldeconomie, want het afgewerkte linnen vond een afzetmarkt tot in overzeese kolonies. Ondanks dit economische belang kregen ze in de historiografie of bij het brede publiek amper aandacht. Vooral hun inbedding in het landschap en hun relatie met andere landschapselementen is een onbekend terrein.

Roters in een vlasrootput © Collectie Texture Kortrijk

De laatste getuigen aan het woord

De laatste getuigen van het gebruik van deze waterelementen zijn hoogbejaard, waardoor de herinnering aan deze typische landschapselementen en de praktijken errond volledig verloren dreigen te gaan.

Om alle levende kennis rond het vlasroten te capteren interviewden we een groep van ongeveer 60 getuigen. Sommige daarvan waren ooggetuigen als kind, een klein aantal werkte zelf nog aan een vlasrootput, anderen baseerden zich op de verhalen van hun eigen ouders of familieleden. De verhalen van deze getuigen leverde een schat aan kennis en woordenschat op, nieuwe inzichten maar ook boeiende persoonlijke anekdotes.

Om zoveel mogelijk getuigen te bereiken maakten we een reizende expo voor enkele woonzorgcentra in het voorjaar van 2024. De expo maakt vanaf voorjaar 2025 deel uit van de vaste uitleencollectie van Erfgoedcel Dijk 92 en Erfgoedcel Waasland. Heb je interesse in deze expo rond vlas en vlasrootputten in regio Waas en Dender, contacteer hen hier:

Dijk 92

Erfgoedcel Waasland

Vlasbloem. Detail glasraam gemeentehuis Zele
Foto © Rebecca Tanghe
Foto © IOED Schelde-Durme

Onderzoek in archieven en in de bodem

Vlasrootputten lieten soms hun sporen na in oude documenten zoals boekhouding, aankondigingen in kranten, procesdossiers, maar soms ook op oude kaarten zoals kadasterkaarten en in de Atlas der Buurtwegen en in landboeken. Enkele landbouwkundigen kropen in de pen om het vlasroten te verbeteren in de 19e eeuw. Voor project Stille Waters onderzochten we tal van deze historische bronnen. Daarnaast gingen we met het projectteam op zoek naar sporen van vlasroten in de bodem waarbij we enkele verkennende grondboringen uitvoerden.

Titelblad Volmaekte kennis om vlas te rooten © Collectie Universiteitsbibliotheek Gent
Waterpartijen langs de Vijfbunderstraat in Grembergen © Atlas der Buurtwegen 1841-1845. Geopunt

Een toekomst voor vlasrootputten

Moerasspirea en kattenstaart aan een voormalige vlasrootput in Eksaarde © Rebecca Tanghe

Relicten van vlasrootputten in het landschap beschouwen we als landschappelijk erfgoed. We willen ze zo goed mogelijk doorgeven aan toekomstige generaties. Herstelde vlasrootputten hebben niet alleen een erfgoedwaarde, maar ook een ecologische waarde. Kleine waterelementen zijn immers te beschouwen als schatkamers vol biodiversiteit met specifieke en unieke planten, insecten, amfibieën en vogels. Daarnaast vormen kleine waterelementen nuttige kleine waterbuffers tijdens de steeds vaker voorkomende extreme weersomstandigheden. Met dit project verbinden we het verleden met het heden én de toekomst van deze kleine, ontzettend boeiende waterelementen uit onze leefomgeving.

Knotwilg aan voormalige vlasrootput © Rebecca Tanghe

Wil je meer weten?

Alle informatie verzameld gedurende het project, gaande van getuigenissen tot historische kaarten bundelden we in het boek “Stille waters. Vlasrootputten in het Land van Dendermonde en het Land van Waas”, uitgegeven door Die Keure in de reeks Monumenten en Landschappen Books.

Wil je de getuigen zelf aan het woord horen? We maakten een podcast. In drie afleveringen ontdek je het vlasleven, telkens vanuit een andere invalshoek waarbij getuigen in hun eigen woorden vertellen over hoe zij het vlasroten ervaarden.

Melanie Klepper - Unsplash

Dit is een initiatief van IOED Schele-Durme in samenwerking met Regionaal Landschap Schelde-Durme, Erfgoedcel Dijk92, Erfgoedcel Waasland, Erfpunt, Texture Museum van Vlas en Textiel Kortrijk en de Universiteit Gent en wordt mede mogelijk gemaakt met de steun van Provincie Oost-Vlaanderen.

IOED
RLSD logo
Dijk 92
Erfgoedcel Waasland
Tags: geen tags

Reacties zijn gesloten.